UNESCO publiceerde in 2018 deze technische richtlijnen voor seksuele opvoeding. Het toonaangevend document benadrukt de belangrijke rol die gendergevoeligheid speelt in een kwaliteitsvolle en allesomvattende seksuele en relationele vorming. VVOB werkt al jaren rond gender in de lagere beroepsscholen van Suriname, die een kwetsbare leerlingenpopulatie kennen. Sinds 2018 heeft het Vlaggensysteem van Sensoa een plaats in de nascholing van leerkrachten, die leerkrachten ondersteunt in het omgaan met grensoverschrijdend seksueel gedrag op een pedagogische manier en in het creëren van veilige leeromgevingen voor iedereen.
Wanneer gedrag ‘problematisch’ wordt
Veel adolescenten in het lager beroepsonderwijs (LBO) in Suriname kennen een kwetsbare thuissituatie. Het Ministerie van Onderwijs, Wetenschap en Cultuur erkent dat deze groep jongeren sneller dan een andere ‘probleemgedrag’ kan vertonen op school, dat bovendien meestal seksueel van aard is. Hormonen, groepsdruk, stereotypische verwachtingen… als adolescenten zich op school ‘problematisch’ gedragen, heeft dat gedrag vaak iets te maken met seksualiteit en/of gender.
Dit gedrag is vermoeiend voor zowel de leerling als de leerkracht. Het heeft ook een impact op het leerproces van de rest van de klas, en op de latere kansen op werk van de leerlingen. Dat geldt zowel voor de leerling die het gedrag vertoont, als voor de slachtoffers ervan. Als een veilige leeromgeving ontbreekt, kunnen sommige leerlingen hun verwarrende tienergevoelens niet uitdrukken op een gezonde manier. Andere leerlingen letten dan weer niet goed op omdat ze heel de tijd op hun hoede zijn voor hun ‘lastige’ medestudenten.
Het Ministerie vroeg aan VVOB om samen met het nationaal Centrum voor Nascholing Suriname (CENASU) leerkrachten en schoolleiders van LBO-scholen te ondersteunen in het voorkomen van en omgaan met uitdagend gedrag.
Praten over seks: belangrijk, maar moeilijk
Uit een vragenlijst van VVOB en het Institute of Graduate Studies and Research (IGSR) voor studenten uit 10 LBO-scholen bleek dat leerkrachten zelden gezondheidskwesties zoals HIV of gender bespraken in de klas, hoewel diezelfde studenten aangaven dat ze het belangrijk vinden om open te kunnen praten over hun seksuele gevoelens.
Leerkrachten bevestigen die drempel. Ze vinden het moeilijk om een open gesprek te voeren met hun studenten over die onderwerpen, ook al zien ook zij daar de waarde van in. Leerkrachten uitten een nood voor richtlijnen om die gesprekken in goede banen te leiden, en voor concrete instrumenten om rechtlijnig om te gaan met grensoverschrijdend seksueel en gendergerelateerd gedrag.
De resultaten van dat onderzoek leidden tot een pilootproject in 2017-2018. Leerkrachten en schoolleiders uit de 10 LBO-scholen volgden een training ‘Gender-sensitieve preventie en aanpak van gedragsproblemen’ (GPAG) van CENASU-trainers die daaraan voorafgaand getraind waren door VVOB. Parallel kregen ook de studenten onder VVOB’s iGROW-project relationele en seksuele vorming van lokale partnerorganisaties zoals Stichting Lobi, Youth Empowerment Suriname and ProHealth.
IGSR-vragenlijst 2018: een greep uit de resultaten
- 10 LBO-scholen namen deel: 8 in Paramaribo, 2 in Marowijne
- 72% van de studenten zegt dat leerkrachten algemene info verstrekken over gezond zijn en blijven, maar veel minder specifieke info over HIV en gendergerelateerd gedrag.
- 61% van de studenten vindt het belangrijk om te kunnen praten over seksuele gevoelens.
- 35% van de studenten geeft aan dat ze vrij en open kunnen praten over seksuele gevoelens met hun leerkrachten.
- 63% van de leerkrachten verkiest dat externe experts het met hun studenten hebben over relationele en seksuele vorming.
Hoe gender gedrag beïnvloedt
Het leertraject GPAG bestaat uit zes trainingssessies en twee dagen coaching. Het voltallig schoolteam wordt betrokken om theorieën over uitdagend gedrag, de link tussen gender en gedrag, en grensoverschrijdend seksueel gedrag beter te begrijpen en in de praktijk om te zetten.
Zo krijgen deelnemers bijvoorbeeld de opdracht om een cadeautje uit te kiezen voor de babyborrel van een baby van wie het geslacht niet gekend is. Deze opdracht leidt tot zelfreflectie bij deelnemers over hoe traditionele genderrollen bepalen hoe we meisjes en jongens anders behandelen. Tijdens een andere opdracht denken deelnemers terug aan wanneer ze zelf tiener waren, en welke noden ze toen voelden om te praten over seks en seksualiteit. Die noden van vroeger vergelijken ze dan met hun lespraktijken van vandaag.
Dit soort oefeningen spoort aan tot een gezonde conversatie tussen deelnemers met veel persoonlijke verhalen over en ervaringen met gender, genderpatronen en seksualiteit. Positieve oplossingen worden bedacht voor gedeelde, complexe uitdagingen. Zo komen deelnemers tot een verstandhouding die individuele opvoeding, religies en culturen overstijgt. Het creëert bovendien teamspirit bij collega’s binnen een school.
Vlaggensysteem als pedagogisch hulpinstrument
Om hun GPAG-training alsmaar relevanter te maken, keken VVOB en haar partners in Suriname naar het succes van Sensoa in Vlaanderen. Het Vlaggensysteem van Sensoa is een effectief pedagogisch instrument om gepast om te gaan met grensoverschrijdend seksueel gedraag. Het leerproces van de betrokken adolescenten is in dat proces prioritair.
Als seksueel gedrag zich voordoet, stelt het Vlaggensysteem een wetenschappelijk onderbouwd antwoord voor aan leerkrachten en schoolleiders om ermee om te springen. Daarbij moeten ze zes criteria overwegen:
- Wederzijdse toestemming
- Vrijwilligheid
- Gelijkwaardigheid
- Leeftijd/ontwikkelingsfase
- Omgeving en context
- Zelfrespect
Nadat deze zes criteria overwogen werden, kan een bepaalde situatie een groene vlag (aanvaardbaar gedrag), een gele vlag (licht grensoverschrijdend gedrag), een rode vlag (ernstig grensoverschrijdend gedrag) of een zwarte vlag (zeer ernstig grensoverschrijdend gedrag) tot stand brengen. Elke vlag wijst op een andere reactie van de leerkracht of schoolleider, waarbij het leerproces van de betrokken student(en) steeds bewaakt wordt.
Dit laatste is een zeer belangrijk gegeven: het Vlaggensysteem is een pedagogisch instrument om veilige omgevingen te creëren waar studenten zich vrij kunnen uitdrukken, en geen straffend instrument.
Contextualisering en samenwerking
In 2017 nodigde VVOB Sensoa uit op haar kantoor in Paramaribo, de Surinaamse hoofdstad. Samen bekeken de organisaties hoe het Vlaggensysteem kon aangepast worden aan de maatschappelijke realiteiten daar – geen gemakkelijke taak. Praten over seksualiteit op school is niet alleen nog steeds een taboe in Suriname, het was ook niet helemaal duidelijk hoe de verschillende godsdiensten en culturen op scholen en in het Ministerie dat taboe versterken.
VVOB heeft zoveel mogelijk betrokkenen samengebracht, onder wie ook ambtenaren en schoolteams. We benadrukten het belang van samen het hoofd bieden aan de uitdagingen, en gaven advies over hoe kon samengewerkt worden met scholen die terughoudend zouden reageren, zoals religieuze scholen.
Momenteel gebruiken 10 LBO-pilootscholen het Vlaggensysteem, na een intensieve training voor hun schoolteams. VVOB, het ministerie en CENASU kijken met trots terug op die succesvolle training. De partners waren aangenaam verrast over hoe open de schoolteams praatten over gender en grensoverschrijdend seksueel gedrag. De schoolteams waren net zo blij om te ervaren hoe het Vlaggensysteem veilige omgevingen creëert voor studenten die betrokken zijn bij grensoverschrijdend gedrag, zowel mogelijke daders als slachtoffers.
Eind 2018 startte CENASU met de verspreiding van de geüpdatete GPAG-training naar 23 andere LBO-scholen. Daarna zullen alle overige LBO-scholen in Suriname volgen.
Wat leerkrachten zelf zeiden over het Vlaggensysteem van Sensoa:
“Het Vlaggensysteem vind ik mooi, heel mooi. Ik gebruik het niet alleen op school, maar ook in de omgang met mijn neefjes en nichtjes”
“Het Vlaggensysteem leert je anders denken”
“We hebben met het Vlaggensysteem een houvast gekregen, en kijken als collega’s op eenzelfde manier naar probleemgedrag op school. Mijn cultuur verschilt hemelsbreed van de cultuur van mijn school. Van thuis uit ben ik helemaal anders opgevoed, maar door deze training krijgen de jongeren een betere kans in het onderwijs”
