In 2020 maakte COVID-19 abrupt komaf met dagelijkse routines en werd het onderwijs wereldwijd onderbroken. In de partnerlanden van VVOB bevonden schoolleiders zich in een weinig benijdenswaardige positie als hoeksteen van het onderwijssysteem: enerzijds moesten ze vertrouwen op het advies en de protocollen omtrent COVID-19 van bovenaf, en anderzijds werden ze geconfronteerd met vraagstukken rond gezondheid, welzijn en onderwijs rondom hen. Schoolleiders hebben in moeilijke omstandigheden moeten werken, met beperkte mogelijkheden en zonder precedenten. Uit Ecuador, Rwanda en Suriname, waar VVOB zich toelegt op de ondersteuning van schoolleiders, verschijnen enkele belangrijke inzichten over hoe we schoolleiders kunnen ondersteunen tijdens een pandemie.
Dit verhaal staat in ons jaarverslag 2020 Blended leren: de toekomst van onderwijs? Download hier ons volledige jaarverslag.
1. Verbondenheid en verbinding zijn cruciaal voor schoolleiders
Een eerste reeks inzichten uit de coronacrisis heeft te maken met professionele leergemeenschappen (PLG’s), platformen waar relatief kleine groepen schoolleiders samenkomen om met en van elkaar te leren door uitdagingen op te lossen en goede werkwijzen te delen.
In Ecuador, Rwanda en Suriname ondersteunde VVOB al PLG’s vóór de pandemie. De crisis heeft echt duidelijk gemaakt hoe belangrijk die gemeenschappen zijn voor het welzijn en leerproces van schoolleiders. Vanwege de talloze uitdagingen die COVID-19 voor hen gecreëerd heeft, hebben schoolleiders veel behoefte aan verbinding en uitwisseling, leren en netwerken om hun weg te vinden in een onbekend landschap. Op dat vlak hebben goed gefaciliteerde PLG’s veel te bieden, zo blijkt uit voorlopige bevindingen van een onderzoeksproject dat VVOB uitvoert in Ecuador, samen met de Université Catholique de Louvain (UCL).
In focusgroepsgesprekken benadrukten schoolleiders uit de provincies Manabí en Esmeraldas hoeveel de solidariteit tussen collega’s voor hen heeft betekend tijdens de crisis. Een schoolleider uit Manabí vertelde bijvoorbeeld dat hij als directeur van de enige technische secundaire school in de stad contact met collega’s miste, “maar hier [in de PLG], hebben we dat opgelost en wisselen we kennis uit.” Een andere schoolleider zei dat “een professionele groep dankzij de PLG bijeengebracht is in vriendschap.” Deze verhalen worden bevestigd door de PLG-begeleiders, die ook merken dat de banden mettertijd hechter worden.
In verschillende districten in Ecuador bevonden de PLG’s zich aan het begin van de pandemie echter in een opstartfase. Asesores – pedagogisch begeleiders – maakten zich terecht zorgen over de gevolgen van een overgang naar online communicatie. Sommige PLG’s verwelkomden de overschakeling naar Microsoft Teams, maar anderen zagen inderdaad een daling in het aantal deelnemers vanwege verbindingsproblemen.
Met de steun van VVOB hebben de asesores de vergaderingen drastisch ingekort, van een fysieke vergadering die de hele dag duurde tot een online meeting van maximaal twee uur, met aandacht voor de agenda. Ze hebben WhatsApp- en e-mailgroepen opgericht zodat schoolleiders tussen de live vergaderingen door in contact konden blijven met elkaar. Deze strategie was overwegend succesvol: in Esmeraldas komen de PLG’s ongeveer even vaak samen als voorheen; in Manabí hielp de ondersteuning om virtuele bijeenkomsten op te starten. De sfeer van wederzijdse zorg en ontwikkeling blijft intussen voelbaar, aldus de bevindingen van de onderzoekers van UCL.
2. Schoolleiders moeten bedreven worden in technologie
De Engelstalige uitspraak ‘connect to learn, learn to connect’ omschrijft de dagelijkse realiteit van schoolleiders, leerkrachten en leerlingen die proberen samen te werken tijdens de pandemie. Schoolleiders hebben er steeds meer behoefte aan om hun eigen digitale geletterdheid te bevorderen en goed op de hoogte te zijn van de talrijke digitale oplossingen die beschikbaar zijn voor hun school.
Met de steun van het overheidsbeleid dat ICT in het onderwijs beschouwt als een strategische hefboom om Rwanda te transformeren naar een kenniseconomie, heeft VVOB sinds 2017 zwaar geïnvesteerd in meer ICT-capaciteit bij schoolleiders. Al in 2019 bood de universiteit van Rwanda – Departement Onderwijs (UR-CE) met de steun van VVOB een blended diplomacursus aan over Effectief Schoolleiderschap. De eerste lichting is datzelfde jaar afgestudeerd. In 2020 schakelde de cursus helemaal over op online lessen, als onderdeel van de reactie van VVOB op COVID-19, net als alle voortgezette cursussen voor professionele ontwikkeling die UR-CE en VVOB samen hadden opgericht.
Uit onderzoek en ervaring hebben we geleerd dat we moeten investeren in de ICT-capaciteit van schoolleiders om hun deelname aan online cursussen voor professionele ontwikkeling te garanderen, en om leerkrachten bij te staan bij het organiseren van doeltreffende lessen op afstand voor leerlingen. ICTcapaciteit bestaat uit twee pijlers: toegang tot ICT-materiaal (vooral laptops) en internet; en ICT-vaardigheden. Voor de vrouwelijke schoolleiders in Rwanda is de leercurve steiler omdat zij minder ervaring bleken te hebben met ICT en minder toegang hebben tot geschikte toestellen. Gelukkig heeft VVOB extra financiering kunnen verzekeren zodat alle 30 districten van het land laptops konden krijgen en zodat (adjunct-)directeurs uit scholen en districten die vroeger niet werden bereikt nu wel konden worden ingeschreven voor een cursus ICT-basisvaardigheden.
3. Gedeeld leiderschap wordt de norm
Een derde belangrijk inzicht dat we “dankzij” de coronacrisis hebben gekregen, is dat gedeeld leiderschap de regel wordt in plaats van de uitzondering. Ecuador, Rwanda en Suriname zijn heel verschillend op meerdere vlakken, maar een jaar geleden zouden we het schoolleiderschap in die drie landen omschreven hebben als hiërarchisch. Dat is echter sterk veranderd, misschien zelfs definitief, vanwege COVID-19. Ambtenaren van ministeries van Onderwijs hebben hun vertrouwen moeten plaatsen in schoolleiders om antwoorden te bieden op de coronacrisis die het meest geschikt waren in iedere lokale context. Op hun beurt hebben schoolleiders een hele reeks verantwoordelijkheden moeten toevertrouwen aan leerkrachten om zo de schoolgemeenschap op koers te houden.
In Suriname heeft de steun van VVOB aan het Onderdirectoraat Beroepsonderwijs (ODB) van het ministerie van Onderwijs en aan het Centrum voor Nascholing Suriname (CENASU) deze trend op verschillende manieren versneld. VVOB heeft bijvoorbeeld sinds 2017 steun verleend aan de introductie van een ondersteuningssysteem op school voor pas afgestudeerde leerkrachten in het lager beroepsonderwijs. Dat betekende onder meer mentoren op school identificeren en opleiden die als hoofdleerkrachten de verantwoordelijkheid van schoolleiders konden delen om nieuwe leerkrachten voor te stellen aan de schoolgemeenschap. In 2020 werd de laatste groep van 30 schoolmentoren opgeleid en nu beschikken alle lagere beroepsscholen in het land over zo’n mentor. Terzelfdertijd werkten VVOB en ODB samen om PLG’s op te richten voor schoolleiders. Thema’s zoals sterke relaties opbouwen met ouders, leerkrachten ondersteunen in klasmanagement en positieve straffen, en nieuwe leerkrachten mentoren, staan bovenaan de agenda van de PLG’s. PLG’s hebben ambtenaren van het ministerie meer inzicht gegeven in het reilen en zeilen van de 54 lagere beroepsscholen die onder hun bewind vallen, en hebben hen bovendien een coachende eerder dan controlerende rol opgeleverd.
VVOB is van plan Suriname te verlaten in 2021, dus we waren verheugd om deze verwezenlijkingen eind 2020 te bekronen met een online workshopweek voor alle leerkrachten en schoolleiders van het lager beroepsonderwijs.
Schoolleiders bovenaan de beleidsagenda plaatsen was nog nooit zo belangrijk
Hoewel veelvuldig bewezen is dat doeltreffende schoolleiders een wezenlijke bijdrage leveren aan het welzijn en de leerresultaten van kinderen en jongeren, wachten schoolleiders nog steeds op de beleidsaandacht die ze verdienen. In 2020 benutte VVOB het lidmaatschap van internationale fora om te pleiten voor de professionele ontwikkeling van schoolleiders en om bijzondere aandacht te vragen voor het belang van schoolleiders tijdens de pandemie.
Als lid van de Teacher Task Force (TTF) heeft VVOB samengewerkt met UNESCO, de Internationale Arbeidsorganisatie (ILO) en andere leden om de aandacht te vestigen op de cruciale rol die schoolleiders spelen om te garanderen dat het onderwijs wordt voortgezet en dat scholen op een veilige manier weer opengaan. Vanaf het begin van de coronacrisis heeft de TTF beleidsmakers opgeroepen om middelen beschikbaar te stellen voor de opleiding van schoolleiders in het herkennen van en correct reageren op uitdagingen van leerkrachten en leerlingen. De TTF heeft ook een toolkit ontworpen om schoolleiders te helpen prioriteiten te bepalen, wisselwerking mogelijk te maken en belangrijke acties te identificeren.
In Rwanda heeft VVOB de TTF-toolkit aangepast voor actief gebruik in PLG’s voor schoolleiders. De gecontextualiseerde toolkit stimuleerde snel en praktisch leren omtrent vragen waar schoolleiders dagelijks mee geconfronteerd werden: Hoe kunnen we onderwijs op afstand garanderen? Hoe beschermen we het welzijn van studenten en leerkrachten? Hoe communiceren we over de heropening van de scholen? Welke strategieën kunnen we tijdens de crisis gebruiken voor hygiëne op school, veiligheid van schoolmateriaal en bezittingen van de school? De ondersteuning van intercollegiaal leren in PLG’s bleek een bijzonder doeltreffend hulpmechanisme te zijn. Het werk van VVOB is verschenen in de tweede editie van de TTF-toolkit.
