Beeld je eens in dat je een school leidt waar kinderen meer dan elf verschillende talen spreken; of waar verschillende leerniveaus samen in de klas zitten; of een school met wel 50 leerlingen per klas, een lerarentekort en een gebrek aan lesmateriaal. Dat is de realiteit voor veel lagere schoolleiders in Zuid-Afrika. De gevolgen zijn voelbaar: internationaal onderzoek uit 2017 toont aan dat 8 op 10 Zuid-Afrikaanse leerlingen uit het vierde leerjaar niet betekenisvol kunnen lezen in welke taal dan ook.
Maar schoolleiders kunnen het verschil maken. Op de kwaliteit van lesgeven na, heeft schoolleiderschap de grootste impact op leerresultaten. Daarom zetten VVOB, lokale onderwijsambtenaren - ‘circuitmanagers’ genoemd – en partners in op schoolleiders om effectief deze en andere uitdagingen aan te pakken met oplossingen op maat, via professionele leergemeenschappen en actieonderzoek. Uit gesprekken met de betrokkenen, onder wie circuitmanagers Morakabi Moletsane en Theko Mosea, blijkt dat te werken.
Circuitmanagers: een directe hulplijn
Om lagere schoolleiders te ondersteunen heeft het Zuid-Afrikaanse Departement van Basisonderwijs een gedecentraliseerd systeem opgezet. Op lokaal niveau worden schoolleiders ondersteund door circuitmanagers: zij zijn het eerste aanspreekpunt bij de overheid voor scholen. Schoolleiders, en in het bijzonder schoolleiders van kansarme scholen, kunnen bij deze ambtenaren terecht voor advies en ondersteuning. Maar er zijn te veel hulpbehoevende scholen voor te weinig circuitmanagers, die bijgevolg gebukt gaan onder een zware werklast. Scholen liggen dan ook nog eens ver uit elkaar en staan elk voor hun eigen uitdagingen. Met andere woorden: circuitmanagers kunnen niet voldoen aan de grote vraag waardoor schoolleiders broodnodige ondersteuning mislopen.
Noch het aantal circuitmanagers noch het aantal scholen die ondersteuning nodig hebben, kunnen veranderd worden. Dus kijkt VVOB uit naar andere manieren om circuitmanagers bij hun zware taak te helpen en introduceert het vernieuwende methodes zoals professionele leergemeenschappen en actieonderzoek.
Druk van de ketel met professionele leergemeenschappen
Hoe meer professionele ontwikkeling uitgaat van het individu zelf, des te effectiever en duurzamer de groei. Bovendien leren mensen beter van peers dan van externe experts. Dat is precies het doel van de professionele leergemeenschappen voor schoolleiders die VVOB promoot en opzet samen met het Departement van Basisonderwijs in Zuid-Afrika. Schoolleiders uit eenzelfde regio komen samen om in groep hun uitdagingen en leernoden te bespreken en te bepalen, en om samen op zoek te gaan naar oplossingen op maat waarbij ze zich laten inspireren door elkaars ervaringen. Een anonieme schoolleider getuigt: “Ik moedig mijn collega’s aan om professionele leergemeenschappen op te zetten rond verschillende thema’s, in het bijzonder rond de eerste jaren van het lager onderwijs.”
Leergemeenschappen aanwenden als instrument voor professionele ontwikkeling is opgenomen in de strategische planning van het Departement van Basisonderwijs. In de context van zo’n uitgestrekt land als Zuid-Afrika zijn leergemeenschappen inderdaad een efficiënte manier om de vele schoolleiders te ondersteunen. Van alle schoolleiders die VVOB bereikt met haar programma rond professionele ontwikkeling, heeft 48 procent zich aangesloten bij een leergemeenschap binnen de eigen school of met andere nabijgelegen scholen. Die schoolleiders geven zelf aan dat ze heel gemotiveerd zijn om ervaringen uit te wisselen omdat ze hier naar eigen zeggen steun uit putten. Sterker nog, schoolleiders voelen zich gesterkt om zelf op zoek te gaan naar oplossingen op maat in plaats van volledig afhankelijk te zijn van circuitmanagers. Niettegenstaande blijven deze laatsten wel een belangrijke rol spelen in het mee opzetten van die professionele leergemeenschappen.
Actieonderzoek zet aan tot zelfreflectie
Om deze belangrijke actoren daarin te ondersteunen, heeft VVOB een actieonderzoek opgezet in de provincie Vrystaat. Actieonderzoek moedigt deelnemers aan om de eigen aanpak en praktijken kritisch in vraag te stellen en doelbewust op zoek te gaan naar manieren om deze te verbeteren in een continu leerproces van plannen, implementeren, bewijs verzamelen, reflecteren, leren en herontwerpen. In Zuid-Afrika betekent dat concreet dat circuitmanagers een professioneel probleem met schoolleiders identificeren, ze samen acties opzetten om het probleem aan te pakken en ze de impact van de veranderingen samen evalueren.
Meneer Moletsane, circuitmanager in Vrystaat (en onderaan rechts afgebeeld), wilt de scholen in zijn regio omvormen tot expertisecentra. Hij vertelt hoe het actieonderzoek zijn manier van werken concreet heeft veranderd:
“Ik focus op het bijstaan van schoolleiders in hun professionele ontwikkeling. Laatst nodigde ik alle schoolleiders van het circuit uit voor een vergadering met een vooraf bepaalde agenda, maar tijdens de vergadering volgde ik die agenda niet punt per punt. Ik startte met de AOB’s – any other business. Ik stelde vragen aan de schoolleiders en nodigde hen uit om eerst al hun frustraties op te schrijven samen met de uitdagingen waarvoor ze mijn steun nodig hebben. Ik was verbaasd door de diversiteit aan uitdagingen: openstaande vacatures, het inschakelen van interimwerknemers voor permanente posities, problemen rond discipline in de lagere school, het gebrek aan werk- en lesmateriaal… Iemand schreef ook dat de ondersteuning van circuitmanagers tekortschiet. Maar bovenal was ik verrast dat de schoolleiders zo afhankelijk zijn van wat supervisoren zeggen, eerder dan zich te laten leiden door het beleid. Ze worstelen met hun problemen en vergeten te vertrouwen op het eigen kunnen. Ik ging nog verder tijdens de vergadering door de schoolleiders te vragen hoe ze zelf bepaalde problemen zouden oplossen. Het was verwonderlijk dat het merendeel van de oplossingen kwam van de groep schoolleiders zelf, en niet van mij.”
Actieonderzoek staat of valt met de inzet van de deelnemers. Ambtenaren van het Departement van Basisonderwijs uit Vrystaat zoals meneer Moletsane engageren zich voor een jaar om acties te plannen en uit te werken om problemen aan te pakken, en om deze acties te evalueren en kritisch te herzien. Naast inzet vereist dit proces engagement en veel doortastendheid. In 2018 vielen maar twee van de 29 startende circuitmanagers af. Het provinciaal Departement van Basisonderwijs is zelfs vragende partij voor een uitbreiding van het actieonderzoek.
Attitudeveranderingen
Zowel professionele leergemeenschappen als actieonderzoek hebben bijgedragen tot een attitudeverandering in de manier waarop circuitmanagers schoolleiders benaderen. Ze controleren en onderrichten schoolleiders niet meer, maar moedigen hen aan om zelf aan de slag te gaan met hun collega’s om oplossingen op maat te bedenken voor hun uitdagingen. Dankzij het actie-onderzoek en de professionele leergemeenschappen kunnen circuitmanagers feedback geven die vertrekt vanuit de noden van de schoolleider, luisteren ze actief, uiten ze vaker waardering voor het werk en de vooruitgang van schoolleiders… Deze veelbetekenende vaardigheden zorgen ervoor dat circuitmanagers een positieve en constructieve relatie opbouwen met schoolleiders.
Schoolleiders gaan nu zelf op zoek naar oplossingen op maat, en schuiven problemen niet langer van zich af. Dat heeft ook bij hen geleid tot een attitudeverandering: schoolleiders kijken niet langer naar de leerlingen zelf als de plichtdragers voor hun leerproces, maar nemen zelf de verantwoordelijkheid om te garanderen dat ieder kind begeleiding op maat krijgt. “Eerst schoven schoolleiders de schuld voor leermoeilijkheden in de schoenen van de leerlingen zelf”, vertelt circuitmanager meneer Mosea. “Ze keken niet in de spiegel. Mede dankzij mijn nieuwe aanpak denken schoolleiders na over wat zíj beter kunnen doen en hoe ze zelf een stap verder kunnen gaan voor hun leerlingen.”
Kritieke massa
VVOB gaat good practices rond professionele leergemeenschappen en actieonderzoek identificeren en delen. Om tegemoet te komen aan de groeiende vraag van het Departement van Basisonderwijs, bestaat een volgende stap uit het integreren van leergemeenschappen en actieonderzoek in het hele ZuidAfrikaanse onderwijssysteem. Dan kan VVOB een kritieke massa van circuitmanagers en schoolleiders creëren om hun eigen oplossingen vorm te geven, in actie om te zetten en te delen met hun omgeving. Dat legt een stevige basis voor schoolleiderschap en dus ook voor betere leerresultaten voor alle leerlingen.
Lees hier meer verhalen uit ons jaarverslag 2018 'Leerkrachten en schoolleiders: de spilfiguren voor kwaliteitsvol onderwijs'.